قراردادهای تجاری در یک مفهوم عام اعم از داخلی و بین المللی، شامل قراردادهای کلید در دست (EPC)، قراردادهای توزیع، قراردادهای فرانچایز، موافقت نامه های لیسانس و ... می باشد که به تشریح و بررسی هر یک در ادامه پرداخته خواهد شد. البته در این مفهوم عام قراردادهای تجاری دارای دو تقسیم بندی کلی از حیث دامنه شمولیت و موضوعیت قرارداد هستند؛
الف- از حیث دامنه شمولیت؛
از حیث دامنه شمولیت قراردادهای تجاری به قراردادهای مستمر، قراردادهای موقت و قراردادهای کار معین تقسیم بندی می شوند که هر یک دارای یک عنصر حیاتی و اصلی می باشد:
- قرارداد مستمر، که اصلی ترین ماده در این قسم قراردادها حدود تعهدات طرفین است.
- قرارداد موقت، که در این قرارداد طرفین بر عنصر اصلی آن، یعنی تعهد به نتیجه طرفین متمرکز می شوند.
- قرارداد کار معین، عنصر اساسی در این قسم قراردادها مدت قرارداد می باشد.
ب- از حیث موضوعیت قرارداد؛
از حیث موضوعیت قرارداد، قراردادهای تجاری به چهار قسم تقسیم بندی می شوند:
-قرارداد فروش کالا
- قرارداد فروش خدمت؛ بخش کوچکی از قراردادهای نفت و گاز را می توان شامل ارائه خدمت لحاظ نمود.
- قرارداد واگذاری حقوق و امتیازات
- قرارداد ترکیبی یا تلفیقی؛ به نحوی که ممکن است از حیث موضوع یک قرارداد شامل فروش خدمت و حق واگذاری امتیاز باشد.
ساختار کلی یک قرارداد تجاری
به منظور درک صحیح یک قرارداد تجاری و مندرجات و الزامات آن، گام به گام در تشریح آن قدم بر می داریم؛
الف- مقدمه:
ابتدا بایست این نکته را متذکر شد که در بیشتر قراردادها، توجهی به مقدمه قرارداد نمی شود و در مواردی مشاهده شده، قراردادی دربرگیرنده مقدمه ای نمی باشد ولیکن درج مقدمه و بیان جزئیات ذیل می تواند از بروز اختلافات و مسائل و دعاوی که بعدها مطرح می شود، جلوگیری نماید. الزامات ذیل از جمله موارد حیاتی که می بایست در مقدمه ذکر کرد، می باشند:
- بهتر است در مقدمه شرحی مختصر از معرفی طرفین قرارداد ذکر گردد یا اینکه در قالب ماده ای مجزا این مورد بیان گردد.
- از دیگر موارد مهمی که می بایست در مقدمه قرارداد تجاری ذکر گردد، شرح مختصری از فعالیت عملی و بازرگانی طرفین از جمله مجری قرارداد ذکر کرد؛ بعضاً در برخی از قراردادها مشاهده شده پس از گذشت مدتی از اجرای قرارداد، طرفی از قرارداد مدعی شده است که بنده هیچ گونه تخصص و توانایی در اجرای مفاد و موضوع قرارداد را ندارم، که صرفاً با بیان سابقه و فعالیت های طرفین می توان از این مناقشه جلوگیری بعمل آورد.
- شرح سوابق مذاکرات با قراردادهای سابق؛ ممکن است پیش از انعقاد یک قرارداد تجاری، طرفین به موجب موافقتنامه ها و قراردادهای دیگری خود را نسبت به یکدیگر متعهد کرده باشند. در این صورت اگر طرفین اصل و مبنا را بر اعتبار و تقدم قرارداد جدید گذارند، بایست در مقدمه قرارداد یا در یکی از مواد قرارداد صراحتاً ذکر نمایند که هرگونه توافق پیش از انعقاد این قرارداد کان لم یکن و از درجه اعتبار ساقط می باشد.
- شرح الزامات و پیش شرط های انعقاد قرارداد؛ ممکن است به منظور اجرای موضوع قراردادی، مجری آن ملزم به اخذ مجوزها و پروانه هایی باشد. صراحتاً ذکر گردد که از تاریخ اخذ مجوزها، قرارداد منعقده دارای اعتبار است.
- شرح قصد کلی طرفین از انعقاد قرارداد؛ در واقع طرفین یک چشم انداز کلی از اهداف، چراغ راه و نیات خویش را از انعقاد قرارداد در مقدمه مختصراً ذکر نمایند.
ب- مشخصات طرفین:
در این بخش طرفین بایست مشخصات خویش را به تفصیل ذکر نمایند. در خصوص اشخاص حقیقی کلیه اطلاعات، از جمله شماره شناسنامه و شماره ملّی، محل تولد، محل اقامتگاه، تابعیت و ... ذکر و در خصوص اشخاص حقوقی، مهم ترین مورد ذکر سمت شخص نماینده، صلاحیت و اختیارات ایشان در امضاء قرارداد بایست مشخص شود.
این نکته فراموش نشود که به هنگام ذکر اقامتگاه و تابعیت هر یک از طرفین، مادامی که اختلافی ظهور پیدا کرد با مسئله تداخل صلاحیت محکمه(Forum Shopping) مواجه نشوند و به منظور پیشگیری از این امر، در ماده ای مجزا، صلاحیت محکمه صالح به منظور حل و فصل اختلاف را در صورتی که نهاد داوری پیش بینی نشده باشد، مقرر نمایند.
پ- تعاریف و اختصارات:
عناوین و اصطلاحاتی که ممکن است زمینه بروز اختلاف و شبهه را میان طرفین قرارداد موجب شود، به تفصیل بیان گردد.
ت- موضوع قرارداد:
به هنگام ذکر موضوع قرارداد، می بایست به تک به تک عبارات و اصطلاحاتی که بکار می رود و نیز ذکر جزئیات عنایت ویژه ای شود.
ث- تعهدات طرفین:
در این بخش، پس از توافق طرفین در حدود تعهدات و جزئیات آن، می بایست در قالب دو بخش مجزا(تعهدات طرف اول و تعهدات طرف دوم) تعهدات طرفین ذکر گردد. البته این نکته فراموش نشود که تعهدات طرفین قرارداد صرفاً در این ماده ذکر نمی گردد بلکه تمامیت قرارداد ملاک اجرای تعهدات طرفین است.
ج- مبلغ قرارداد:
به هنگام نگارش ماده مرتبط با مبلغ و هزینه های اجرای قرارداد، اعم حقوقدانان به ذکر دوخط بسنده نموده و مبلغ را قطعی شده می دانند که ممکن است همین سهل انگاری موجبی بر بروز اختلاف و متعاقباً زیان یکی از طرفین گردد.
- قلمرو مبلغ: محرز گردد که مبلغ قرارداد در چند بخش می بایست پرداخت گردد، و اینکه در صورتی که پس از گذشت مدتی از اجرای قرارداد و سررسید مطالبه بخشی از مبلغ قرارداد، ارزش وجه مقرر شده در قرارداد اعم از ریال یا ارز خارجی کاهش یا افزایش یابد، تکلیف چیست و به چه نحو باید پرداخت گردد.
- قطعیت مبلغ: مبلغ قرارداد را هم به حروف و هم به عدد و اقساط و بخش های پرداختی را نیز به همین منوال تعیین نمایید؛ در واقع هر چقدر مبلغ قرارداد گنگ و مبهم باشد، ریسک و خطر بروز مشکل و مناقشات مالی افزایش می یابد.
- تعدیل مبلغ: از جمله بندهایی که در بیشتر قراردادهای تجاری نسبت به آن بی توجهی می شود و مشکلات و مسائل متعاقب را برای طرفین ایجاد می کند، بند مرتبط با تعدیل قیمت و مبلغ قرارداد است؛ دراین صورت طرفین با پیش بینی این بند، آینده نوسانات مالی کشور را در نظر می گیرند، بدین نحو که مقرر می کند در صورتی که مبنا و ارزش پرداخت مبالغ قرارداد بیش از 5% افزایش یابد، طرفین ملزم به مذاکره مجدد می گردند یا اینکه یکی از طرفین حق فسخ قرارداد را پیدا می کند.
در صورتی که مبنای پرداخت مبلغ قرارداد ارز خارجی باشد، صراحتاً ذکر گردد مرجع ارزش گذاری آن ارز چه نهادی می باشد، برای مثال بانک مرکزی، یا فلان صرافی یا سایت مثقال و ... .
ح- روش های پرداخت:
در صورت وجود پیش پرداخت در قرارداد، ذکر گردد چند درصد از مبلغ کل قرارداد را شامل می شود. روش های دیگر پرداخت اعم از نقد در هنگام تحویل، نقد در هنگام حمل، اعتبارات اسنادی، حوال، تهاتر و ... می باشد.
خ- ضمانت اجرای تعهدات طرفین:
صراحتاً مقرر گردد که ضمانت اجرای انجام تعهدات طرفین چیست؛ برای مثال می تواند ضمانت نامه های بانکی، ضمانت نامه پیش پرداخت، ضمانت نامه حسن انجام کار، وجه تودیع شده در یکی از بانک ها، مال مرهونه(در قراردادهای داخلی) باشد. در خصوص وجه التزام، عنصر اصلی تعیین و ایجاد شرایط گرفتن آن، معقولیت و ممکن الحصول بودن گرفتن آن می باشد.
چ- حق فسخ:
در خصوص حق فسخ قرارداد ابتدا می بایست طرفین نقض های اساسی و جزئی را از یکدیگر تفکیک نمایند و نسبت به آن ها ضمانت اجراهای متفاوت وضع نمایند. در واقع ممکن است در یک قرارداد تأخیر در اجرای قرارداد عنصر اصلی آن قرارداد لحاظ گردد و موجبی بر حق فسخ از سوی ذینفع گردد و در قرارداد دیگری به صرف عدم اجرای تعهدات در روز نخست اجرای قرارداد، حق فسخ برای طرف ذینفع فراهم شود. در نقض های جزئی، بهتر است جریمه و تنبیهات مالی وضع گردد و نه صرفاً فسخ قرارداد.
د- موانع اجرای قرارداد:
موانع اجرای یک قرارداد تجاری شامل؛
- فورس ماژور: عناصر اساسی قاعده فورس ماژور غیرقابل پیش بینی، غیر قابل پیشگیری، و خارج از کنترل باشد.
فهرست مصادیق فورس ماژور از سوی طرفین قرارداد قابل مذاکره و کاهش و افزایش موارد آن می باشد. در صورتی که برخی از مصادیق فورس ماژور نیازمند تعریف باشد تا از هر گونه ابهام دوری شود، می بایست تعریف گردد.
- انتفای قرارداد: در صورتی که تغییر بنیادین اوضاع و احوال محرز گردد و دیگر اجرای تعهد موضوع قرارداد هیچ نفعی برای طرفی نداشته باشد، حیات قرارداد دیگر توجیهی ندارد.
- تعلیق قرارداد
- اختتام قرارداد
ذ- انتقال و واگذاری اجرای موضوع قرارداد:
در صورتی که در قرارداد ذکر شده باشد، که اجرای موضوع قرارداد مبتنی بر شخص مجری یا متعهد است، دیگر نمی توان اجرای موضوع قرارداد را به غیر منتقل نمود.
حال ممکن است طرفین نسبت به انتقال یا عدم انتقال اجرای موضوع قرارداد، سکوت کرده باشند، در این صورت طرفین قادر خواهند بود که موضوع قرارداد را به غیر واگذار کنند؛ در واقع انتقال و واگذاری موضوع قرارداد جنبه دوطرفه دارد.
ر- حل و فصل اختلافات:
تعیین نهاد حل و فصل اختلافات بستگی به توافق طرفین دارد و می تواند از طریق مذاکره، میانجی گری، تصمیم کارشناس، رسیدگی قضایی و در نهایت داوری صورت گیرد. در خصوص نهاد داوری البته بایست مشخص شود توسط چند داور اختلاف مورد رسیدگی قرار گیرد.
حال پس از تشریح مندرجات یک قرارداد تجاری، به ذکر نمونه هایی از آن بسنده خواهیم نمود
قراردادهای کلید در دست (Engineering, Procurement and Construction)
قراردادهای ای پی سی، نوعی از قراردادهای کلید در درست محسوب می شود، که مجموعه ای از عملیات های مهندسی، تدارکات و عملیات اجرائی را شامل می شود؛ در واقع در این تیپ قراردادها، همزمان که خدمات مهندسی در جریان تکمیل قرار می گیرد، خدمات تحویل کالا و تجهیزات به کارگاه و نیز اجرای عملیات عمرانی و ساختمانی و نصب به موازات آن صورت می گیرد.
اصل در قرارداد های ای پی سی، پذیرش تمامی مسئولیت اعم از سه گام فوق الذکر (مهندسی، تدارکات و اجرا) از سوی پیمانکار می باشد.
در قراردادهای ای پی سی، اجرای تعهدات از سوی طرفین به صورت مرحله ای و با اجرای تعهدات مقدماتی آغاز می شود. در واقع به صرف امضاء طرفین نمی توان گفت اجرای تعهدات مندرج در قرارداد الزام آور شده است، بلکه از جمله اصول اولیه این نوع قراردادها، تعهد به حسن انجام کار و ارائه ضمانت نامه های بانکی پیش از انعقاد قرارداد بالاخص اگر یک طرف آن یک نهاد دولتی باشد.
تمامی قواعد و الزاماتی که در خصوص قراردادهای تجاری در نگارش قرارداد بیان شد، می بایست نسبت به قراردادهای ای پی سی اعمال گردد و همچنین به منظور درک بیشتر این قسم قراردادها و نمونه ای از آن ها، می توان به شرایط عمومی پیمان سازمان برنامه و وزارت نفت مراجعه نمود.
قراردادهای توزیع:
دسته دیگری از قراردادهای تجاری که از شمولیت گسترده ای برخوردار می باشد را قراردادهای توزیع دربر می گیرد؛ در قراردادهای توزیع، یک طرف متقاضی در اختیار گرفتن امتیاز پخش محصولات طرف دیگر بعنوان صاحب امتیاز است. در این صورت، با انعقاد قرارداد توزیع، شخص صاحب امتیاز به موجب قراردادی، امتیاز پخش و توزیع آن محصولات را به طرف متقاضی پخش اعطاء می کند.
در واقع قراردادهای توزیع به دو نحو منعقد می شود: قراردادهای توزیع همراه با خرید و قراردادهای توزیع بدون خرید. بدین طریق که در قراردادهای توزیع همراه با خرید، شخص متقاضی امتیاز، به همراه خریداری امتیاز توزیع محصولات شرکت صاحب امتیاز، محصولات آن را نیز خریداری می کند، در مقابل در قرارداد توزیع بدون خرید، شخص متقاضی امتیاز توزیع، صرفاً امتیاز توزیع را خریداری می کند و شرکت صاحب امتیاز محصولات را بصورت امانی در اختیارش قرار می دهد و از فروش آن محصولات و تقسیم سود، نفع می برد.
حال ساختار قراردادهای توزیع شامل سه شرط می باشد؛
الف- شروط عملیاتی(عملیات توزیع)
در این بند از قرارداد می بایست به تفصیل عملیات توزیع، نحوه آن، حوزه عملیاتی و منطقه جغرافیایی، مدت فعالیت متقاضی توزیع در منطقه مشخص شده و .... مقرر شود.
ب- شروط مالی
در این بند، طرفین نحوه تقسیم سود و زیان فروش محصولات مقرر شده در موضوع قرارداد را تعیین می کند؛ در واقع ممکن است متقاضی صرفاً نقش واسطه گری یا به تعبیری حق العمل کاری را داشته باشد و با دریافت آن محصولات و فروش آن ها، صرفاً درصدی از سود آن را اخذ نماید یا در مقابل متقاضی ابتدا محصولات را خریداری و سپس اقدام به توزیع می نماید و حتی ممکن است جدای از تخفیفاتی که به متقاضی انحصاری منطقه جغرافیایی مشخصی داده می شود، اندک کارمزدی نیز از بابت فروش بیش از حد تعیین شده در قرارداد پرداخت گردد.
پ- شروط حقوقی و قراردادی
- مدت قرارداد:
مدت قرارداد می تواند در واقع بدون ذکر مدت، مدت تعیین شده و یا برای یکسال اعتبار داشته باشد مگر اینکه توافقی برخلاف آن صورت گیرد.
- شرط تحویل: طرفین بایست مشخص کنند که محل تحویل محصولات کجا باشد؛ ممکن است پرداخت مبلغ قرارداد با شرط EXW باشد، بدین معنی که محل تحویل محصولات درب کارخانه می باشد یا بصورت cif یا fob باشد. این مورد بایست به صراحت مشخص گردد.
- حقوق مالکیت فکری تولید کننده:
متقاضی قرارداد توزیع نبایست هیچ حق اعمال حقوق مالکیت فکری بر برند موضوع قرارداد داشته باشد.
- فروش انحصاری یا با رقیب:
شرکت صاحب امتیاز ممکن است برای محدوده جغرافیایی مشخصی یا یک کشور بخصوصی امتیاز توزیع را به متقاضی واگذار کند یا در یک منطقه جغرافیایی به چندین نفر امتیاز توزیع واگذار کند. تمامی ابهامات و مسائل از قبیل نحوه فروش در آن منطقه، تداخل فروش، مشتریان، تخفیفات و ... صراحتاً مشخص گردد.
در قالب مثالی مختصراً به تشریح این قسم قرارداد پرداخته خواهد شد:
برای مثال شرکت نیوآ به موجب عقد قرارداد توزیع به یک شرکت ایرانی مجوز توزیع محصولات شرکت از قبیل کرم، ضد آفتاب، ادکلن و ... را اعطاء می کند. در قرارداد ذکر می گردد که شرکت متقاضی ایرانی بطور انحصاری نماینده شرکت نیوآ در ایران و با تعرفه های مشخص شده بایست اقدام به عرضه محصولات نماید. در واقع تمامی قواعد و مواد به تشریح از جمله قیمت پایه، حجم عرضه روزانه، ماهیانه و سالیانه، و ... بایست تعیین گردد.
به منظور دسترسی به نمونه قراردادهای توزیع می توان به وبسایت ICC و ITC مراجعه نمود.
قراردادهای فرانچایز:
نوع دیگر قراردادهای تجاری اعطاء کننده حق امتیاز، قرارداد فرانچایز می باشد؛ در تعریف قراردادهای فرانچایز آمده است، قراردادی است که در آن صاحب یک برند تحت شرایطی امتیاز استفاده از آن برند را به منظور تولید محصولات آن برند به متقاضی آن اعطاء می کند. در واقع اصل در قراردادهای فرانچایز عدم انبار و نگهداری محصولات تولید شده، بلکه در مقابل فروش و مصرف فوری آن هاست.
عموماً در دنیا از قراردادهای فرانچایز به منظور اعطای امتیار رستوران ها و فست فودهای صاحب نام بهره گرفته می شود از قبیل اعطای امتیاز فست فود مک دونالد، یا می توان گفت نوشابه کوکاکولا و ... .
به منظور انعقاد یک قرارداد فرانچایز دقیق و مطلوب می بایست به نکات ذیل توجه نمود:
- ذکر فرمول ساخت و مسائل فنی در قرارداد فرانچایز از ضروریت ویژه ای برخوردار می باشد.
- تهیه مواد اولیه مرغوب مطابق با خواست صاحب برند که در قرارداد ذکر شده است.
- اجاره محل مناسب مطابق با خواست صاحب برند.
- طراحی و دکوراسیون.
- پرسنل و افراد واجد شرایط استخدام؛ بدین طریق که با توافق صاحب امتیاز، مشخص شود که چه افرادی واجد شرایط استخدام و فعالیت در محیط کاری فرانچایز می باشند.
- دوره های آموزشی نسبت به ساخت و تولید.
- ظاهر فیزیکی پرسنل اعم از لباس فرم، آرم و علائم و پاکیزگی و ... .
- نحوه پخت و تولید
- ذکر مصادیق نظم عمومی متقاضی فرانچایز؛ از جمله محدودیت های طراحی(برای مثال منع درج تصاویر بانوان در ایران)، دانستن مقررات، آیین نامه ها و بخش نامه های وزارتخانه های مربوطه برای مثال اخذ سیب سلامت در تولید محصولات پروتئینی.
موارد ذکر شده از جمله الزامات مندرج در یک قرارداد فرانچایز محسوب می شود که کوتاهی در عدم درج هر یک از موارد فوق الذکر موجبی بر بروز مناقشات میان طرفین قرارداد، و متعاقب آن زیان یکی از طرفین می شود.