پس از فوت هر فرد، اموال و دارایی‌هایی که پیش از آن متعلق به متوفی بوده است به دلیل نبودن یا در واقع در قید حیات نبودن صاحب آنها به بازماندگان تعلق می‌گیرد. اما این بازماندگان در چه صورتی و به واسطه چه نسبتی از متوفی ذی نفع خواهند بود؟ آیا صرف رابطه خویشاوندی (نسبی یا سببی)، برای انتقال اموال متوفی به وراث کافی است؟ در حالی که ارث یکی از اسباب تملک است، آیا این تملک بدون مانع محقق می‌گردد؟
اگر نه، چه عامل یا عواملی مانع از انتقال اموال و دارایی‌های متوفی (ارث، ترکه یا ماترک) به وارث می‌گردد؟ آیا اساسا می‌توان وراث را از کسب تملک اموال متوفی منع کرد؟ این امور سوالاتی هستند که ممکن است ذهن هر فردی را به خود مشغول کن؛ چراکه به موجب قانون طبیعت به هر روی و در زمانی افراد این مسئله یعنی ارث و تقسیم اموال متوفی را تجربه خواهند کرد.
ارث در قانون مدنی ایران
طبق ماده 140 قانون مدنی ارث یکی از اسباب تملک می‌باشد. البته در بعضی موارد و به واسطه موانعی امکان تملک از طریق ارث برای وراث سلب می‌شود. در این مقاله به موضوع موانع ارث می‌پردازیم. به یاد داشته باشید که منظور از موانع ارث، اموری هستند که حتی اگر شرایط وراثت وجود داشته باشد، مانع ارث بردن وراث از متوفی خواهند بود. اثبات یک مانع نیز برای سلب وارث از ارث بردن از متوفی کافی است.
تهیه و انتشار توسط مرجع حقوقی ایران
شرایط وراثت
پیش از آنکه وراثت و ارث بردن اتفاق بیافتد لازم است چندین شرط محقق شود:
- از متوفی مال یا اموالی به جای مانده باشد
- میان وارث و مورث (متوفی)، رابطه خویشاوندی (سببی یا نسبی) وجود داشته باشد.
- وارث باید در زمان فوت مورث، در قید حیات باشد (ماده 857 قانون مدنی). بنابراین اگر کسی پدرش پیش از پدربزرگ خود فوت کرده باشد، نمی‌تواند از پدربزرگ خود ارث ببرد.
- جنینی که در شکم مادر است زنده به دنیا آید. در این صورت ارث می‌برد. (ماده 857 قانون مدنی)
- موانع ارث وجود نداشته باشد.
- حق و دینی بر ماترک متوفی نباشد.
موانع ارث
قانون مدنی از امور زیر به عنوان موانع ارث یاد کرده است:
- قتل (ماده 880 قانون مدنی): به قتل رساندن یا به عبارتی کشتن مورث (کسی که از آن پس از مرگش ارث برده می‌شود) به عمد و نه برای قصاص یا دفاع یا حد (ماده 881 قانون مدنی)، باعث می‌شود که قاتل از متوفی ارث نبرد.
- کفر (ماده 881 قانون مدنی): طبق ماده 881 قانون مدنی، در صورتی که متوفی مسلمان باشد، هر یک از وراثی که کافر باشد نمی‌تواند از متوفی ارث ببرد و اگر تنها یک ورثه مسلمان باشد و باقی وراث کافر باشند، همه اموال متوفی به ورثه مسلمان تعلق می‌گیرد.
- (نکته: اگرچه کافر از مسلمان ارث نمی‌برد، اما مسلمان از کافر ارث می‌برد).
- لعان (ماده 882 قانون مدنی): طبق ماده 882 قانون مدنی، بعد از لعان، رابطه زوجیت میان زوج و زوجه خاتمه می‌یابد. در واقع به واسطه لعان زن و شوهر بر همدیگر حرام ابدی می‌گردند. در نتیجه زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند. فرزندی که لعان شده است نیز از پدر ارث نمی‌برد و پدر نیز از او ارث نمی‌برد. (لعان به معنی لعنت کردن است. در اصطلاح بدین معنی است که شوهر نسبت به همسر خود نسبت زنا دهد و فرزندی را که شرعا از اوست انکار کند. لعان در واقع اظهار لعن و نفرت میان زن و شوهر است که با صیغه مخصوص جاری می‌شود).
- زنا (ماده 884 قانون مدنی): نه فردی که حاصل زنا می‌باشد (زنازاده) از پدر و مادر خود و اقوام آنان ارث می‌برد و نه پدر و مادر و نزدیکان وی از او ارث می‌برند. چراکه به استناد ماده 1167 قانون مدنی، طفل متولد از رابطه زنا، به زانی ملحق نمی‌شود و از شرایط وراثت، ملحق بودن به متوفی به واسطه رابطه نسبی (پیوند خونی) یا سببی (ازدواج یا فرزندخواندگی)، می‌باشد.
- برده بودن: اگر فرد متوف برده بوده باشد، اگر وارثی داشته باشد که او هم برده باشد، در اینصورت وارث از مورث (متوفی که برده بوده) ارث نمی‌برد. اما اگر وارث آزاد باشد، از متوفی برده ارث می‌برد. در صورتی که متوفی وارثی نداشته باشد، تمام اموال وی به کسی تعلق می‌گیرد که از وی نگهداری می‌کرده است و در واقع مولا یا ارباب او بوده است.
- غیبت: اگر فردی به طور ناگهانی ناپدید شود و اثری از او نباشد، به طوری که نتوان نسبت مرگ را به او داد در اینصورت، خویشاوندان نمی‌توانند به بهانه غیبت او ادعای ارث نمایند. البته اگر این غیبت 10 سال طول کشد و یا در صورت پیگیری مداوم به مدت 4 سال، حکم مرگ فردی که ناپدید شده صادر و خویشاوندان می‌توانند برای تعیین تکلیف اموال وی اقدام نمایند.
- فوت پیش از مرگ متوفی: در صورتی که فرزندی پیش از والدین خود فوت کند، خانواده وی (فرزندان و همسر) نمی‌توانند مدعی ارث باشند.
آیا محرومیت از ارث، از موانع ارث محسوب می‌گردد؟
محروم کردن ورثه‌ای یا وراث از ارث مشروعیت ندارد. لذا اگر فردی، فرزند یا فرزندان، همسر، پدر و مادر یا خواهر و برادر و دیگر خویشاوندان که امکان ارث بردن از وی را دارند، از ارث محروم سازد (به موجب وصیت یا لفظی)، این عمل از اساس نادرست و غیرقابل نفوذ بوده و لذا از موانع ارث محسوب نمی‌گردد. این مطلب توسط مرجع حقوقی ایران تهیه و متشر شده است