مراجع اختصاصی قضایی فقط حقِ رسیدگی به اموری را دارند که بطور روشن و مشخص در قانون آمده است. انواع مراجع اختصاصی را می توان به مراجع اختصاصیِ حقوقی و مراجع اختصاصیِ کیفری تقسیم نمود. البته در هر دو دسته، دادگاه انقلاب و شورای حل اختلاف به صورت مشترک وجود دارد. پس برای توضیح بهتر این مسئله ما از تقسیم بندی این مراجع صرف نظر نموده و هر مرجع را به صورت جداگانه مورد بحث قرار می دهیم و صلاحیت آن را در مورد رسیدگی به انواع دعاوی اعم از حقوقی و کیفری، تشریح می نماییم. برخی از مراجع اختصاصی عبارتند از
دادگاه خانواده
دادگاه خانواده با توجه به قانون حمایت خانواده مصوب 2/11/1391، دادگاهی اختصاصی است؛ زیرا بر اساس مادۀ 1 این قانون: «به منظور رسیدگی به امور و دعاوی خانوادگی، قوۀ قضاییه موظف است...به تعداد کافی شعبه دادگاه خانواده تشکیل دهد..»
صلاحیت دادگاه خانواده: مادۀ 4 قانونِ حمایت از خانواده، 18 مورد را در صلاحیت دادگاه خانواده قرار داده است:
- 1- نامزدی و خسارت ناشی از برهم زدن آن
- 2ـ نکاح دائم، موقت و اذن در نکاح
- 3ـ شروط ضمن عقد نکاح
- 4ـ ازدواج مجدد
- 5 ـ جهیزیه
- 6 ـ مهریه
- 7ـ نَفقه زوجه و اُجرت المِثل ایام زوجیت
- 8 ـ تمکین و نشوز
- 9ـ طلاق، رجوع، فسخ و انفساخ نکاح، بَذل مدت و انقضای آن
- 10ـ حِضانت و ملاقات طفل
- 11ـ نَسَب
- 12ـ رشد، حجر و رفع آن
- 13ـ ولایت قهری، قیمومت، امور مربوط به ناظر و امین اموال محجوران و وصایت در امور مربوط به آنان
- 14ـ نفقۀ اَقارب
- 15ـ امور راجع به غایب مفقود الأثر
- 16ـ سرپرستی کودکان بی سرپرست
- 17ـ اهدای جنین
- 18-تغییر جنسیت
نحوۀ رسیدگی در این دادگاه، طبق مادۀ 8 این قانون، با تقدیمِ دادخواست و بدون رعایت سایر تشریفات آیین دادرسی مدنی (آ.د.م) انجام می شود.
دادگاه انقلاب
صلاحیت این دادگاه در مادۀ 303 قانون آیین دادرسی کیفری ذکر شده که مخصوصِ آن دسته از امورِ کیفری است که مربوط به امنیت نظام و جامعه باشد. اما با توجه به رویه قضایی، این دادگاه در رسیدگی به دعاوی مربوط به اموالِ مصادره شده، نیز صالح است.
دادگاه اطفال و نوجوانان
تشکیلات این دادگاه در مادۀ 298 قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده و در مادۀ 304 قانون یادشده، صلاحیت این دادگاه مشخص شده که شامل تمامی جرائم ارتکابی از سوی اطفال و نوجوانان می باشد. به کلیه جرائم اطفال و افراد کمتر از هیجده سال تمام شمسی در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی می شود. در هر صورت محکومانِ بالای سنِ هیجده سالِ تمام -موضوع این ماده- در بخش نگهداری جوانان که در کانون اصلاح و تربیت ایجاد می شود، نگهداری می شوند. اطفال کسانی هستند که به بلوغ شرعی نرسیده اند.
دادگاه نظامی
همانگونه که از نامِ آن پیداست، مرجع رسیدگی به جرائم نیروهای مسلح است و همچنین جرائم مربوط به جنگ که توسط نظامیان ارتکاب می‌یابد و همچنین جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی در حدود صلاحیت سازمان قضائی و جرائم مربوط به امور جنگی مرتبط با اقدامات عملیاتی، گرچه محل وقوع آن خارج از مناطق عملیاتی باشد. دادگاه نظامی نیز به: دادگاه نظامی 1 و نظامی 2 تقسیم می شود.
دادگاه ویژۀ روحانیت
چنانچه در جرائم کیفری یکی از اصحاب دعوا، روحانی باشد، دادگاه ویژۀ روحانیت صلاحیتِ رسیدگی دارد و لزومی ندارد که حتماً متهمِ جرم روحانی باشد.